Η İlkim Büke Okyar διερευνά τους τρόπους με τους οποίους οι Τούρκοι γελοιογράφοι οπτικοποιήσαν τις διαπραγματεύσεις της Λωζάνης, ενσωματώνοντας πολύπλοκες διαδικασίες σε παραμύθια και σαπουνόπερες, υπό το σαστισμένο βλέμμα των Akbaba, Karagöz και Hacivad.
Οι πολιτικές γελοιογραφίες εμφανίστηκαν ως όχημα για την οθωμανική κοινή γνώμη τον δέκατο ένατο αιώνα. Από τότε, οι Τούρκοι γελοιογράφοι τα χρησιμοποιούν για να απεικονίσουν την πολιτική καταπίεση και να γνωστοποιήσουν τις απόψεις τους για διεθνή γεγονότα και άλλα κοινωνικοοικονομικά ζητήματα. Οι γελοιογραφίες τους προσπάθησαν να προσελκύσουν ένα εγγράμματο κοινό, αν όχι να συγκεντρώσουν την υποστήριξή τους.
Οι Karagöz και ο Akbaba (γύπας) ήταν οι κορυφαίοι εκδότες πολιτικής σάτιρας στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Και οι δύο εφημερίδες υποστήριξαν την κυβέρνηση στην Άγκυρα. Η Karagöz από την αρχή του Μεγάλου Πολέμου και η Akbaba, από τη στιγμή που ξεκίνησε εκ νέου το 1922, λειτούργησε ως φερέφωνο της κυβέρνησης. Οι πολιτικές γελοιογραφίες τους όχι μόνο αποκάλυψαν τις στάσεις, τα συναισθήματα και τις αντιλήψεις των κεμαλικών ελίτ, αλλά χρησίμευσαν επίσης για να τονώσουν το ηθικό των υποστηρικτών και να υπονομεύσουν αυτό των αντιπάλων στους δύσκολους καιρούς του μεσοπολέμου. Ήταν μέσα από τη φαντασία των γελοιογράφων τους που το τουρκικό κοινό οπτικοποιούσε τις ίντριγκες πίσω από τις διαπραγματεύσεις της Λωζάνης του 1922-3.
Παρουσιάζοντας τις εξελίξεις στη Λωζάνη μεταξύ Νοεμβρίου 1922 και Ιουλίου 1923, και οι δύο εφημερίδες παρέμειναν πιστές στις πολιτικές τους θέσεις. Ωστόσο, διέφεραν ως προς τον τρόπο με τον οποίο ανέδειξαν πολιτικά και διεθνή θέματα στην ημερήσια διάταξη της διάσκεψης.
«Μια φορά και έναν καιρό»: Η Λωζάνη ως παραμυθένιο ρομάντζο.
Το δεκαπενθήμερο εξώφυλλο της Akbaba απεικόνιζε ένα ειδύλλιο μεταξύ της Sulh (ή της Ειρήνης, που απεικονίζεται ως θεά της Νίκης) και της Τουρκίας (περιστασιακά παρουσιάζεται ως Ισμέτ Πασάς). Οι Συμμαχικές Δυνάμεις εμφανίζονταν ως τερατώδη πλάσματα ή μοχθηροί ληστές που στέκονταν ανάμεσα στους δύο εραστές και προσπαθούσαν να εμποδίσουν την ένωσή τους (Εικόνες 1, 2 και 3). Η κάλυψη της Akbaba έμοιαζε έτσι με σαπουνόπερα στην οποία ο ήρωας ξεπέρασε όλα τα εμπόδια που έριξαν στο δρόμο του οι αντίπαλοι και οι εχθροί (Εικόνες 4 και 5). Η Akbaba προτίμησε να παραμείνει εντελώς απόμακρη από τις λεπτομέρειες του συνεδρίου. Αντ ‘αυτού, εστίασε τις γελοιογραφίες της στα αποτελέσματα των συζητήσεων, οι οποίες περιορίστηκαν σε απλές ερωτήσεις, όπως ποιος θα έφταιγε εάν η διάσκεψη διακοπεί.
[Κορυφαία γραμμή, Δ. προς Α.]: –Μια φορά κι έναν καιρό… -Υπήρχε ένα κάστρο που λεγόταν Ευρώπη -Σε αυτό το κάστρο ζούσε ένα τρικέφαλο τέρας και μια όμορφη νεράιδα -Όλος ο κόσμος ήταν ερωτευμένος μαζί της -Πολύ αίμα είχε χυθεί για χάρη της
[Μέση]: – Οι νεκροί ήταν νεκροί και οι άλλοι επέζησαν -Οι εραστές που ήθελαν να ανοίξουν την πόρτα του κάστρου -Έψαχναν μέρα και νύχτα για μια μυστική γοητεία -Ωστόσο, υπήρχε ένας σαγηνευτής ανάμεσά τους. Κατάφερε να ξεγελάσει τους πάντες! -Ωστόσο, οι ερωτευμένοι δεν το έβαλαν κάτω και συνέχισαν το ταξίδι τους
[Κάτω]: -Τελικά, έφτασαν σε μια πόλη που ονομάζεται Λωζάνη -Περπατώντας σε έναν ακανθώδη δρόμο, βρήκαν ένα μαγικό τσεκούρι -Κόλλησαν το τσεκούρι στην πόρτα του κάστρου -Τρικέφαλο τέρας έλιωσε -Οι εραστές ενώθηκαν μεταξύ τους και έζησαν ευτυχισμένοι για πάντα
(Η πόρτα φέρει την ένδειξη «Λωζάνη». Η λεζάντα αναφέρει: «Πολιτική κλειστών θυρών!»)
Ο Γάλλος: «Μπορείς να ευχηθείς ό,τι θέλεις!»
Ειρήνη: «Θα μπορούσες να απομακρυνθείς από τον ήλιο και να μην μου ρίξεις σκιά!»
(Τούρκος δημοσιογράφος): – Γεια σας, γεια σας, ποιος είναι; –Κωνσταντινούπολη? – Όλα τελείωσαν, η ειρήνη έρχεται σε δύο μέρες!
(Ειρήνη): – Γεια σας, γεια σας, ποιος είναι; – Η μετά θάνατον ζωή. – Τελείωσα εδώ! Έρχομαι σε δύο μέρες!
Λεζάντα: Αφήστε όσους αγαπούν τον Θεό να ευλογούν το ζευγάρι!
[Ο γαμπρός είναι ο Ισμέτ Πασάς, επικεφαλής της πομπής είναι ο Βενιζέλος εκ μέρους της Ελλάδας, πίσω είναι ο Curzon (ή ο Rumbold;) που εκπροσωπεί τη Βρετανία, ο Garroni της Ιταλίας και ο Pelle της Γαλλίας]
Σε αντίθεση με την Akbaba, η Karagöz (επίσης δεκαπενθήμερη) αφιέρωσε μεγαλύτερο μερίδιο των πολιτικών γελοιογραφιών της σε λεπτομέρειες, ελέγχοντας και διοχετεύοντας τον λαϊκό δημόσιο λόγο. Μεταξύ των διαφόρων ζητημάτων που τέθηκαν κατά τη διάρκεια της διάσκεψης, έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στο ζήτημα της Μοσούλης, το οποίο θα παρέμενε άλυτο μέχρι το 1925.
Το εδαφικό μέλλον της Μοσούλης και οι προμήθειες πετρελαίου συζητήθηκαν στη διάσκεψη από τον Δεκέμβριο του 1922 έως τον Ιανουάριο του 1923. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, το πετρέλαιο της Μοσούλης και οι βρετανικές αξιώσεις σε αυτό εμφανίζονταν στα σκίτσα της Karagöz σχεδόν κάθε εβδομάδα, ως επέκταση μεγαλύτερων ανταγωνισμών γύρω από τις πρόσφατα βραβευμένες εντολές της Μέσης Ανατολής. Οι γελοιογραφίες απεικόνιζαν τα συμμαχικά έθνη να εμπλέκονται σε σκληρό εμπορικό και διπλωματικό ανταγωνισμό για τη γενναιοδωρία της Μοσούλης και αντανακλούσαν το πώς η εθνική και εταιρική φιλαργυρία υπερίσχυε όλο και περισσότερο των οραμάτων ευφυούς συνεργασίας που αποσκοπούσαν στην προώθηση της προόδου του πολιτισμού (Εικόνες 6, 7, 8 και 9).
Χατζηαβάτης: – Όλοι έχουν τα γεύματά τους από τα οποία προσπαθούν να πάρουν μια μπουκιά, τι νομίζετε ότι θα προκύψει από αυτό Καραγκιόζη;
Καραγκιόζης: – Αυτό ακριβώς φοβόμουν! Μέχρι να φτάσουν στο επιδόρπιο που βρίσκεται στη μέση θα χάσουν την όρεξή τους και θα χορτάσουν.
[Το επιδόρπιο φέρει την ένδειξη «ειρήνη»]
Καραγκιόζης (απευθυνόμενος στον Curzon, στη βρύση): – Δεν καταλαβαίνεις μια λέξη που λέω. Σου λέω συνέχεια να μην παίζεις με το πετρέλαιο, αν έχεις ατύχημα, είσαι ο πρώτος που θα καεί.
[Το σιντριβάνι γράφει: «Πετρέλαιο Μοσούλης».]
Η Διάσκεψη της Λωζάνης: – Κάθομαι εδώ· Δεν κάθομαι εδώ, μπορείς να μιλάς όσο θέλεις. Δεν θα κατέβω.
Καραγκιόζης: – Δεν χρειάζεται να πω τίποτα, φίλε μου! Το πίσω μέρος του σπαθιού μου είναι αρκετό για να βγάλω τα μπουκάλια ουίσκι που προκάλεσαν τις ψευδαισθήσεις σας, αν συνεχίσετε να επιμένετε. Θα αρχίσω να τα παίρνω με τη σειρά
[Τα μπουκάλια γράφουν: Ουίσκι]
Curzon: – Αφού αποτύχαμε να το μοιραστούμε αυτό μεταξύ μας, ας το αφήσουμε στην Κοινωνία των Εθνών. Τι λέτε;
Καραγκιόζης: – Μην εξαπατάσαι πασά μου (αναφερόμενος στον Ισμέτ Πασά), η Κοινωνία των Εθνών είναι δική τους δημιουργία. Αν επιμένουν να αναθέσουν το θέμα κάπου αλλού, πείτε τους να το αναθέσουν στο στρατό μας: τότε προσέξτε πώς μηνύουν για ειρήνη!
[Η πόρτα γράφει: Κοινωνία των Εθνών· το τανκ γράφει: Μοσούλη]
Αν και η κυβέρνηση της Άγκυρας ήταν δυσαρεστημένη με την απόφαση να αναθέσει το ζήτημα της Μοσούλης στην Κοινωνία των Εθνών, η απογοήτευση καλύφθηκε από την τουρκική επιθυμία για άμεση ειρήνη. (Εικόνα 10). Ως φωνή του λαού, οι πρωταγωνιστές της Karagöz γιόρτασαν την είδηση – παραμένοντας, όπως πάντα, σκεπτικοί για τις συμμαχικές δυνάμεις και τις αξιώσεις τους για υψηλή ηθική και «πολιτισμό».
Χατζηαβάτης: – Το παιδί μας, που γεννήθηκε μετά από εννέα χρόνια πίστης και εννέα μήνες αγώνα, πρέπει να μεταφερθεί στους ώμους μας, όχι σε άμαξα.
Καραγκιόζης: – Ναι, αυτό το μωρό ήρθε στον κόσμο μέσα από το αίμα χιλιάδων ηρωικών ανθρώπων. Όλος ο κόσμος πρέπει να το εκτιμήσει, διαφορετικά, θα χυθεί περισσότερο αίμα.
The Lausanne Project 